Mονόπρακτη όπερα σε τρεις χρόνους και έξι σκηνές

Παραγγελία του ΟΜΜΑ – Παγκόσμια πρεμιέρα

Πλοκή: Χρήστος Δ. Λαμπράκης, Θάνος Μικρούτσικος
Ποίηση: Γιάννης Ρίτσος
Κείμενα: Χρήστος Δ. Λαμπράκης

Σκηνοθεσία-Χορογραφία: Δημήτρης Παπαϊωάννου
Σκηνικά: Λιλή Πεζανού
Κοστούμια: Δαμιανός Ζαρίφης
Χορογραφία χορωδίας: Βάλια Παπαχρήστου
Φωτισμοί: Αλέκος Γιάνναρος
Μουσική προετοιμασία: Δημήτρης Γιάκας, Καλλιόπη Γερμανού
Βοηθός μαέστρου: Βασίλης Χριστόπουλος
Βοηθός σκηνοθέτη: Τίνα Παπανικολάου

Ελένη της Σπάρτης: Pamela Pantos μετζοσοπράνο
Γιατρός: Τάσης Χριστογιαννόπουλος βαρύτονος
Ελένη της Τροίας: Μάτα Κατσούλη σοπράνο
Μενέλαος της Σπάρτης: Χριστόφορος Σταμπόγλης μπάσος
Μάντισσα: Lucile Vignon μετζοσοπράνο
Ελένη της Αιγύπτου: Τζούλια Σουγλάκου σοπράνο
Υπηρέτης: Αντώνης Κορωναίος τενόρος
Μενέλαος της Αιγύπτου: Udo Holdorf τενόρος
Άρχοντας της Αιγύπτου: Δημήτρης Καβράκος μπάσος

Σολίστ: Νίκος Γκίνος κλαρινέτο, Δημήτρης Πάτρας βιολοντσέλο, Βίκυ Στυλιανού πιάνο

Χορευτικό Σύνολο: «Ομάδα Εδάφους»
Χορευτές επί σκηνής: Νίκος Καλογεράκης, Ερμής Μαλκότσης, Hamilton Monteiro

Για την προετοιμασία της παράστασης, με τη βοήθεια της ΟΜΑΔΑΣ ΕΔΑΦΟΥΣ, εργάστηκαν οι χορευτές Γιάννης Γιαπλές, Νίκος Δραγώνας,
Λένα Ζαφειροπούλου, Βάλια Παπαχρήστου, Αγγελική Στελλάτου, Δημήτρης Σωτηρίου

Χορωδία της Ελληνικής Ραδιοφωνίας
Διεύθυνση χορωδίας Αντώνης Κοντογεωργίου

Η Καμεράτα-Ορχήστρα των Φίλων της Μουσικής
Μουσική διεύθυνση: Αλέξανδρος Μυράτ

Σύνοψη

Η όπερα του Θάνου Μικρούτσικου Η επιστροφή της Ελένης θα μπορούσε να έχει υπότιτλο «μια ηρωίδα σε αναζήτηση του εαυτού της», καθώς το έργο αυτό έχει για θέμα του τον ψυχολογικό κερματισμό της Ελένης και την προσπάθειά της να ξαναβρεί, ή μάλλον να αναπλάσει, την ολοκληρωμένη «ταυτότητά» της, χωρίς να αγνοήσει ή να ακυρώσει τις πολλαπλές εκφάνσεις της ζωής της.
Η προϊστορία της ηρωίδας, προτού αρχίσει η σκηνική δράση, είναι γνωστή από τους μύθους: Κόρη του Δία και της Λήδας, η Ελένη, της οποίας η εκθαμβωτική ομορφιά είναι ξακουστή στα πέρατα του κόσμου, παντρεύτηκε με τη θέληση των θεών τον Μενέλαο, άρχοντα της Σπάρτης. Στην απέναντι όχθη του Αιγαίου, σε κάποια κοιλάδα της Ίδης, ο νεαρός Πάρις, πρίγκιπας της Τροίας, συναντά τρεις θεές του Ολύμπου, που απαιτούν από αυτόν να διαλέξει την ωραιότερη ανάμεσά τους. Η Αφροδίτη βγαίνει νικήτρια και υπόσχεται στον Πάρη, σαν ανταμοιβή, να του εξασφαλίσει την ωραιότερη γυναίκα στον κόσμο – με άλλα λόγια, την Ελένη, βασίλισσα της Σπάρτης. Με θεϊκή συνδρομή ο Πάρις φθάνει στις όχθες του Ευρώτα, κατακτά την Ελένη και τη φέρνει πίσω στην Τροία. Ξεσπά τότε ο περίφημος δεκάχρονος πόλεμος, με συνέπεια τον αφανισμό πολλών ηρώων και από τα δύο στρατόπεδα, καθώς και την καταστροφή της Τροίας. Η Ελένη, αιτία του πολέμου, πιστεύει ωστόσο πως είναι ανεύθυνη, παίγνιο των συγκρουόμενων βουλήσεων των θεών. Σαν κόρη του πατέρα των θεών, αλλά και επειδή η γοητεία της είναι πανίσχυρη, κανείς δεν τολμά να την αγγίξει, όσο μίσος κι αν έχει προκαλέσει.

Η Επιστροφή της Ελένης χωρίζεται σε αλληλένδετες ενότητες (και συνολικά έξι σκηνές) που τοποθετούνται στη Σπάρτη (μετά την επιστροφή της Ελένης), στην Τροία και στην Αίγυπτο. Η διάρθρωση του έργου μπορεί να αποτυπωθεί με ένα απλό διάγραμμα:

1.  Πρώτη σκηνή ιατρείου (Σπάρτη)
     Στα τείχη της Τροίας: «Ο όλεθρος»

2. Δεύτερη σκηνή ιατρείου (Σπάρτη)
    Αίγυπτος: «Η απελευθέρωση»

3. Τρίτη σκηνή ιατρείου (Σπάρτη)
    Επίλογος: «Η συμφιλίωση»



1. Μετά την ταραγμένη Εισαγωγή βρισκόμαστε στο γραφείο ενός ψυχιάτρου, όπου η Ελένη, μια κουρασμένη μα ακόμα όμορφη γυναίκα, ζητά τη συμπαράσταση του γιατρού προκειμένου να απαλλαγεί από συνειδησιακούς και ψυχολογικούς κλυδωνισμούς, που δεν μπορεί να τους τιθασεύσει η ίδια. Ο γιατρός προσπαθεί να καθοδηγήσει την Ελένη προς το παρελθόν της. Η Ελένη ανθίσταται, αλλά σιγά σιγά έρχεται στην επιφάνεια η πρώτη εικόνα: η Ελένη επάνω στα τείχη της Τροίας.

2. Η εικόνα γίνεται συγκεκριμένη, με τους πολεμιστές, τους λαβωμένους και τους ετοιμοθάνατους των δύο στρατοπέδων συγκεντρωμένους κάτω από το οχυρό της πόλης, όπου πλανιέται, μονάχη μέσα στη σεληνόφωτη νύχτα, η Ελένη. Τα πάθη, τα βογκητά και οι κατάρες δεν την αγγίζουν, αυτήν, την εκλεκτή των θεών.

3. Επιστρέφοντας στο ιατρείο, βρίσκουμε μια Ελένη ταραγμένη, ανίκανη να απαλύνει τις αγωνίες που ίσως να προκάλεσε η προσπάθεια συγκάλυψης ενός μακρινού παρελθόντος, ίσως πάλι η επιστροφή στη Σπάρτη με έναν Μενέλαο γερασμένο, τσακισμένο, χωρίς ψυχικό δεσμό μαζί της. Ο γιατρός επιμένει να μάθει πώς και γιατί η Ελένη επέστρεψε στη Σπάρτη.

4. Εδώ τοποθετείται η σκηνή της Αιγύπτου, το μεγαλύτερο σε διάρκεια τμήμα του έργου. Η Ελένη, άτρωτη κόρη του Δία, μεταφέρθηκε από τους θεούς στην Αίγυπτο, μετά την άλωση της Τροίας. Στην αρχή της σκηνής, μέσα στα σκοτάδια της νύχτας, η Ελένη ζητά συμβουλή από τη Μάντισσα, που είναι η φωνή των θεών. Η Μάντισσα προσδιορίζει τους τρεις δρόμους που προτείνουν οι θεοί στην κόρη τους. Δρόμοι λαμπροί, δοξασμένοι, τους οποίους όμως απορρίπτει διαδοχικά η Ελένη.
Έχει πληροφορηθεί πως, ναυαγός, βρέθηκε ο Μενέλαος στις βόρειες ακτές της Αιγύπτου, και αποφασίζει ενάντια στη θέληση του Δία να πάρει τον απαγορευμένο δρόμο της επιστροφής στη Σπάρτη. Με την ελεύθερη αυτή επιλογή επαναστατεί κατά των θεϊκών επιταγών και αποκόπτεται οριστικά από την ολύμπια προστασία, για να αποδεχθεί εφεξής μιαν ανθρώπινη μοίρα.
Αφού καθησυχάσει (με την υπόσχεση να τις φέρει πίσω στην πατρίδα) τις σπαρτιάτισσες δούλες που βρέθηκαν μαζί της στην Αίγυπτο, καλεί τον Μενέλαο. Ελεύθερη και τιμημένη στην Αίγυπτο, θα τον βοηθήσει να επιστρέψει στη Σπάρτη μαζί της! Μάταια όμως προσπαθεί να εμψυχώσει έναν Μενέλαο που είναι η σκιά του εαυτού του, και ο οποίος γαντζώνεται απελπισμένα στην ανάμνηση μιας Ελένης που δεν υπάρχει πια, αφότου η κόρη των θεών απεμπόλισε τη θεϊκή της φύση. Με θλίψη και καρτερία, η Ελένη θα τηρήσει την υπόσχεσή της. Θα επιστρέψει στη Σπάρτη για να επιτελέσει ένα χρέος, όχι για να αρχίσει μια νέα ζωή με τον Μενέλαο.
Πριν όμως φύγει από την Αίγυπτο, η Ελένη αποχαιρετά τον Άρχοντα της χώρας, τον πρώτο άνθρωπο που τη δίδαξε την ηθική των θνητών και την αμοιβαιότητα στον έρωτα. Πιστεύει, ωστόσο, πως οφείλει να κλείσει έναν κύκλο, που τον ξεκίνησαν οι προδοσίες και οι σφαγές, έστω και άθελά της. Όταν δικαιωθεί, ίσως επιστρέψει στην Αίγυπτο…
Μα ο ερωτευμένος Άρχοντας προβλέπει πως τα μίση και οι ταπεινές αντεκδικήσεις μπορούν να αφανίσουν την Ελένη.

5. Στο ιατρείο ξαναβρίσκουμε την Ελένη, αλλαγμένη, ήρεμη και με αυτοπεποίθηση. Η αναδρομή στην προηγούμενη ζωή της, η αναγνώριση και αποδοχή μιας, έμμεσης έστω, ευθύνης για τους νεκρούς του πολέμου της Τροίας –που δεν είχε θελήσει να τη δεχτεί, καθώς κρυβόταν πίσω από τη θεϊκή της υπόσταση– τη βοηθούν να δώσει στην ύπαρξή της μια συνέπεια και μια ενότητα που της διέφευγε. Δεν είναι πια η γυναίκα που τη φθείρουν οι αμφιβολίες… Ο γιατρός, βλέποντας μπροστά του μια Ελένη αλλαγμένη, νιώθει έτοιμος να ερωτευτεί σε αυτήν όχι το αντικατόπτρισμα της μυθικής γοητευτικής εικόνας, αλλά τη σημερινή, σοφότερη Ελένη.

6. Στον επίλογο, η Ελένη συμφιλιώνεται με το παρελθόν της, με τους αδικοχαμένους νεκρούς και με τους πολλαπλούς της εαυτούς: η Ελένη δεν φοβάται πια την Ελένη…